Uğur Kömeçoğlu
W całym twórczości Gülena widać nieustanną troskę o pielęgnowanie etosu wspólnotowego, który ma na celu ulepszenie nowoczesnego społeczeństwa poprzez rewitalizację islamskiego spirytualizmu, indywidualnej pobożności religijnej i służby dla innych. Oczywiście w niektórych kontekstach sekularyzmu — na przykład w postsowieckich krajach większego świata turkijskiego — można to postrzegać jako wyzwanie dla ram normatywnych i czysto areligijnych form uspołecznienia. Może to być jeden z powodów, dla których krytycy błędnie podejrzewali członków ruchu Hizmet o krypto-islamizm, którzy mają ukryty program polityczny. Jednak podejście tego ruchu do przekształcania relacji międzyludzkich poprzez obywatelski islam i osiągnięcia pokojowej zmiany społeczno-kulturowej bardzo różni się od podejścia islamistycznego, zarówno pod względem jego relacji ze sferą publiczną, jak i dlatego, że nie jest sprzeczne z nowoczesnym sekularyzmem i demokracją obywatelską.
Idee Gülena są skuteczne w praktyce, ponieważ zracjonalizowały ideały religijne i wykazały ich podstawową zgodność ze świeckimi interesami. Jest to projekcja światowego mistycyzmu na jego rozumienie sekularyzmu. W rzeczywistości stara się wykorzenić elementy, które powodują faktyczny i potencjalny konflikt między islamskimi interesami religijnymi a współczesnym światem. Brak jakiegokolwiek głębokiego antagonizmu między „boskością” a „światem” w teologii Gülena ułatwia ten idealistyczny wysiłek. Z praktycznego punktu widzenia Gülen poważnie traktuje ogólną porażkę wielu muzułmanów w unowocześnianiu swoich społeczeństw w sferze nauki, technologii i edukacji. Z tych powodów stara się udowodnić, że nauka i islam nie są ze sobą w sprzeczności. Jego zdaniem im więcej muzułmanie byli świadkami doskonałego porządku natury dzięki wykorzystaniu nowoczesnych nauk, tym lepiej rozumieli Boga. Dzięki temu współczesna idea postępu poprzez postęp nauki, technologii i edukacji jest doskonale zgodna z ezoterycznym i duchowym rozumieniem islamu. Już w 1997 roku Gülen wyjaśnił swoje rozumienie współczesnego sekularyzmu, stwierdzając stanowczo, że nie reprezentuje on niemuzułmańskiego stylu życia. (1) Współczesny podział na sacrum i profanum jest akceptowany w zreformowanym sufizmie. Według niego „sekularyzm nie może być odrzucony… [składa się on] ze spraw doczesnych, które są częścią ludzkiego życia… Sekularyzm obejmuje zarówno sacrum, jak i profanum, w których są one oddzielone”. (2)
Według Gülena takie rozumienie sekularyzmu oparte na dychotomii sacrum i profanum istniało w rzeczywistości przed epoką nowożytną, w czasach Seldżuków i Osmanów. Rzeczywiście, liczne tomy Osmańskiego prawa świeckiego (Osmanlı Kanunnameleri) demonstrują świeckie podejście państwa Osmańskiego do rozwiązywania światowych problemów: ciało prawa opierało się na świeckim rozumowaniu niezależnym od szariatu. Co więcej, Gülen argumentował, że bez sekularyzmu wieloetniczna i wieloreligijna administracja Osmanów, licząca dwieście pięćdziesiąt milionów ludzi na trzech kontynentach, nigdy by nie odniosła sukcesu.
Podczas gdy Gülen popiera współczesny sekularyzm, sprzeciwia się radykalnemu sekularyzmowi, w tym narzucaniu idei o tym, że ludzkość nie potrzebuje religii; do ogólnej tendencji do desakralizacji natury ludzkiej; oraz antydemokratycznych, opresyjnych ideologii zakorzenionych w sekularyzmie, takich jak komunizm. Jak pisze Gülen:
Sekularyzacja jest nieuniknioną cechą ludzkiej natury. Ale człowiek to nie tylko ciało. Ma też duszę. Ma wymiar metafizyczny poza wymiarem fizycznym. Ma zarówno aspekty sakralne, jak i świeckie. Dlatego doskonała demokracja powinna zaspokoić zarówno fizyczne, jak i metafizyczne potrzeby swoich zwolenników. (3)
W wywiadzie prasowym na ten sam temat Gülen poszedł dalej, argumentując, że współczesna demokracja tak naprawdę potrzebuje religii, aby ją pielęgnować i podtrzymywać:
Potrzeby człowieka nie składają się wyłącznie z potrzeb doczesnych. Ludzie powinni cieszyć się wolnością myśli i wolnością działania ekonomicznego, ale mają też drugą stronę, która jest otwarta na wieczność… Jeśli demokracja ma być demokracją w pełni rozwiniętą, musi obejmować rzeczy, które pomagają spełnić te żądania i powinna ich wspierać. Oznacza to, że demokracja wymaga wymiaru metafizycznego. Potrzebuje również strony, która jest otwarta na nasze relacje w innym świecie, na nasze niespełnione relacje. Dlaczego nie mieć takiej demokracji? (4)
Pojmowanie przez Gülena sekularyzmu jest powiązane z jego wysiłkami na rzecz przezwyciężenia konfliktu promowanego przez islamistów między islamem a nowoczesnym pluralizmem. Ruch Hizmet nie czyni ostrych rozróżnień, jakie islamiści czynią między islamem a nie-islamem. Zamiast binarnej opozycji promowanej przez „dar-al Harb” (arab., “dom, przybytek wojny”) i „dar-al Islam” (arab., “dom, przybytek islamu”), Gülen opisuje współczesny świat jako „dar-al Hizmet” („dom, przybytek służenia innym”). Z tego powodu Klas Grinell definiuje Gülena jako „przestępcę granicznego”. (5) Gülen wyobraża sobie świat w tym świeckim wymiarze, a jego idea „ służenia ludzkości” jest rdzeniem jego podejścia do Obywatelskiego Islamu. Co więcej, nie postrzega Ummę (arab., “współnota muzułmanów”) jako bytu politycznego, czyli jako „Narodu Muzułmańskiego”, ale jako przestrzeń społeczno-kulturową, wewnętrznie zróżnicowaną i niesprzeciwiającą się światu niemuzułmańskiemu. Z tych powodów zainspirowany przez Gülena ruch Hizmet, stał na czele inicjatyw międzywyznaniowych i innych form pomocy, mających na celu ograniczenie starcia między islamem a Zachodem, promowanych przez ruchy islamistyczne i inne. Jak zauważył John O. Voll, „w ścierających się wizjach globalizacji F. Gülen jest siłą w rozwoju islamskiego dyskursu zglobalizowanego wielokulturowego pluralizmu. Jak potwierdza wpływ działań edukacyjnych osób pod jego wpływem, jego wizja łączy nowoczesność i postmodernizm, globalność i lokalność oraz ma znaczący wpływ na współczesne debaty, które kształtują wizje przyszłości zarówno muzułmanów, jak i niemuzułmanów”. (6)
Wbrew islamistycznej zarozumiałości Państwa Islamskiego, Gülen podkreśla fakt, że „Islam nie proponuje pewnej niezmiennej formy rządu ani nie próbuje go kształtować”. (7) W rzeczywistości jedynymi fundamentalnymi zasadami, które islam zaleca życiu politycznemu, są „umowa społeczna i wybór grupy ludzi do debaty nad wspólnymi sprawami”. (8) Tak więc, zamiast sprzeciwiać się cywilno-demokratycznej nowoczesności, islam wymaga wielu ze swoich podstawowych zasad:
W kwestii islamu i demokracji należy pamiętać, że ta pierwsza jest religią boską i niebiańską, podczas gdy ta druga jest formą rządów wypracowaną przez ludzi. Głównymi celami religii są wiara, służenie Bogu, poznanie Boga (arab., “ma’rifah”) i dobre uczynki (arab., “ihsan”). Koran, w swoich setkach wersetów, zaprasza ludzi do wiary i kultu Prawdy (arab., “al-Haqq”). (9)
W tym podejściu rozdzielenie domen religijnych i politycznych, na których opiera się cywilno-demokratyczna nowoczesność, jest oczywiste; istoty ludzkie są egzystencjalnie wolne nie tylko w dokonywaniu wyborów dotyczących ich życia osobistego, ale także w dokonywaniu wyborów dotyczących ich działań politycznych. (10)
…w islamie nie da się ograniczyć pojęcia rządzenia i polityki do jednego paradygmatu… (11) Jeśli sekularyzm jest rozumiany jako państwo nie oparte na religii, a więc nie ingeruje w religię i życie religijne; jak wierny żyjący swoją religią nie przeszkadza innym; a ponadto, jeśli państwo wykona to zadanie z poważną neutralnością, to nie ma problemu [dla muzułmanów]”. (12)
Podczas gdy islamiści pozostają skupieni na swoich politycznych i innych światowych programach, Gülen powtarza, że życie muzułmanina kręci się wokół kultu. Jest zatem głęboko krytyczny wobec dosłownego podejścia islamizmu do Koranu i upolitycznionego islamu, a zamiast tego skupia się na tym, co jest najważniejsze dla współczesnych muzułmanów, czyli odnowieniu ich wiary:
Jeśli państwo… daje swoim obywatelom możliwość praktykowania ich religii i wspiera ich w myśleniu, nauce i praktyce, ten system nie jest uważany za sprzeczny z nauczaniem Koranu. W obecności takiego stanu nie ma potrzeby szukania stanu czy systemu alternatywnego. (13)
W ten sposób Gülen zdecydowanie sprzeciwia się skłonności islamizmu do postrzegania Koranu jako podstawy projektu politycznego:
Koran jest wyjaśnieniem odbicia boskich imion na ziemi i w niebiosach… Jest niewyczerpanym źródłem mądrości. Takiej książki nie należy sprowadzać do poziomu dyskursu politycznego, nie należy jej też traktować jako książki o teoriach politycznych czy formach państwa. Postrzeganie Koranu jako instrumentu dyskursu politycznego jest wielkim brakiem szacunku dla Świętej Księgi i jest przeszkodą, która uniemożliwia ludziom korzystanie z tego głębokiego źródła boskiej łaski. (14)
Na tej podstawie ruch Hizmet stara się promować nową postawę islamską, obejmującą świeckość i podkreślającą tolerancję i szacunek dla wszystkich ludzi, niezależnie od ich wiary i światopoglądu. Taka postawa jest konieczna nie tylko dla cywilno-demokratycznej nowoczesności, ale jest również wymagana w realizacji obywatelskiego islamu.
Przypisy:
(1) Komentarze Fethullaha Gülena w kanale telewizyjnym Samanyolu (STV – Haber Kritik), March 29, 1997.
(2) Ibid.
(3) Ibid.
(4) Wywiad Nuriye Akmana z Fethullahem Gülen, daily Zaman, (March 24, 2004).
(5) See Klas Grinell, “Border Thinking: Fethullah Gülen and the East-West Divide,” in Esposito, John and Yilmaz, Ihsan, Islam and Peacebuilding: Gülen Movement Initiatives (Clifton, NJ: Blue Dome Press, 2010).
(6) John O. Voll, “Fethullah Gülen Transcending Modernity in the New Islamic Discourse,” in Yavuz, M. Hakan and Esposito, John L. Turkish Islam and the Secular State (Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2003), s. 247.
(7) Fethullah Gülen, Essays, Perspectives, Opinions (New York, NY: The Light, 2006), s. 14.
(8) Ibid, s. 17.
(9) Fethullah Gülen, “Wywiad z Fethullahem Gülen,” The Muslim World (Special Issue on Islam in Contemporary Turkey: The Contribution of Fethullah Gülen) Tom 95, Nr 3 (2005), s. 451–452.
(10) Ibid, p. 453.
(11) Ibid, p. 454.
(12) Mim Kemal Öke and Osman Özsoy’s interview with Fethullah Gülen, in Armağan, Mustafa and Ünal Ali, Medya Aynasından Fethullah Gülen, Kozadan Kelebeğe (Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, 1999), s. 108.
(13) Fethullah Gülen, “Wywiad z Fethullahem Gülen,” The Muslim World (Special Issue on Islam in Contemporary Turkey: The Contribution of Fethullah Gülen) Tom 95, Nr 3 (2005), s. 451.
(14) Ibid, s. 456.
Źródło:
Fragment z:
Kömeçoğlu, Uğur. 2014.“Islamism, Post-Islamism, and Civil Islam” in Current Trends IN ISLAMIST IDEOLOGY. Vol 16. Hudson Institute. s. 23-27.