Od V wieku p.n.e. demokracja była przedmiotem dyskusji teoretyków polityki, filozofów i członków różnych społeczeństw i kultur. Chociaż powszechnie przyjmuje się, że demokracja jako forma rządów wywodzi się ze starożytnej Grecji, wiele innych narodów, grup i kultur znacząco przyczyniło się do jej ewolucji. Ponieważ nadzieje na zmianę na lepsze są dziś wysokie na całym świecie, rozważenie perspektyw podniesionych w różnych kulturach jest na czasie i pouczające. Współczesna tendencja polega na postrzeganiu demokracji jako zbioru tradycji politycznych, określonych instytucji i założeń kulturowych. Ale to pojęcie demokracji napotyka na problemy, ponieważ świat jest kulturowo zróżnicowanym miejscem i żadna pojedyncza kultura nie ma monopolu na demokratyczne idee i praktyki (Gülen w Ünal i Williams, 2000:147-9). Potrzeby, oczekiwania, aspiracje i problemy związane z ludzkim zachowaniem, życiem wspólnotowym, wiarą i kulturą oraz prawem i porządkiem różnią się w zależności od kraju i od czasu do czasu. W związku z toczącymi się w ostatnich latach dyskusjami na temat praktykowania demokracji w krajach i kulturach muzułmańskich, niniejszy artykuł rozważy formy, teorię, historię i możliwą przyszłość demokracji w świetle poglądów wybitnego tureckiego intelektualisty i uczonego islamskiego Fethullaha Gülena.
Różnice w formach demokracji
Chociaż powszechnie demokracja przedstawiana jest tak, jakby była i jest ona problemem tylko w świecie muzułmańskim, w rzeczywistości idee demokratyczne na całym świecie muszą zmierzyć się z wieloma kontrowersyjnymi kwestiami dotyczącymi różnych form rządów, odmian reprezentacji, typów wolności obywateli, nieuregulowanego podziału władzy politycznej, nierównego podziału władzy i naruszenia systemu rządów przez zgromadzone władze. (Diament, 2008: 17-24, 30-33)
Intelektualny wkład Gülena w globalną dyskusję na temat demokracji, który jest zdeterminowany jego przywiązaniem do wartości islamskich, nie ogranicza się do rozważania wartości i znaczenia demokracji dla jednostek i społeczeństw. Ponadto analizuje on, jak na demokrację wpływają kryzysy, jakich doświadczają ludzie i systemy, a także złożoność życia we współczesnych społeczeństwach uprzemysłowionych oraz kurczenie się przestrzeni dostępnej dla indywidualnego i zbiorowego wyrażania wartości kulturowych, moralnych i duchowych. (Cetin, 2008: 226–30)
Według Gülena rozumienie demokracji i praw człowieka w ramach teoretycznego dziedzictwa islamu nie jest dogmatyczne, ale koncentruje się wokół wartości takich jak kompromis, stabilność, ochrona życia, honor i godność człowieka, sprawiedliwość, dialog, i konsultacje. Islamska teoria polityczna jest elastyczna i nie wiąże muzułmanów żadnymi sztywnymi granicami w wyborze konkretnych form rządu i systemu politycznego. Główną zasadą islamskiej teorii politycznej jest realizacja trzech podstawowych wartości: równości, sprawiedliwości i konsultacji. Formy i środki ich realizacji znajdują się w rękach wspólnoty. Tak więc faktyczna realizacja trzech filarów może i musi uwzględniać warunki życia muzułmanów, ich tradycje, preferencje kulturowe i inne czynniki. Gülen przekonuje, że społeczne, kulturowe, polityczne i historyczne aspekty społeczeństw powinny być brane pod uwagę w rozwoju demokracji na całym świecie.
Obserwatorzy dyskutujący o zgodności między zachodnimi i muzułmańskimi poglądami na demokrację i prawa człowieka czasami popełniają błąd, atakując „islam” i domagając się jego reformy, zamiast komentować podejścia lub metody poszczególnych aktywistów, reżimów lub krajów i je reformować. Niektórzy obserwatorzy twierdzą nawet, że zasady i instytucje islamskie są bezpośrednio sprzeczne z wartościami demokratycznymi w ich współczesnym znaczeniu, a zatem każdemu krokowi społeczeństw muzułmańskich w kierunku ustanowienia demokracji musi towarzyszyć odrzucenie islamskich tradycji politycznych i prawnych. Z drugiej strony, ideologicznie motywowani muzułmanie twierdzą, że mają jedyne właściwe rozumienie islamu i że islamskie podstawy władzy, polityki i praw wyznawców nie mają nic wspólnego z zachodnimi instytucjami demokratycznymi. Ci ekstremiści często twierdzą, że „władza ludu” jest obca islamowi, co zamiast tego przedstawia zasadę nadrzędności prawa islamskiego. (Sykiainen, 2007: 122–3)
W rzeczywistości koncepcje wysunięte w tego typu argumentacji są wyrwane z całego kontekstu myśli islamskiej i jej społeczno-politycznego dziedzictwa i adresowane są do mniej wykształconych muzułmanów (i nie tylko) w celu uzasadnienia politycznego ekstremizmu. Niemniej jednak, zarówno w tradycyjnej, jak i nowoczesnej islamskiej myśli politycznej i prawnej, istnieje kilka różnych perspektyw na rząd, które są bardziej autentycznie reprezentatywne dla islamskiej tradycji prawnej i które nie usprawiedliwiają ekstremizmu. (Gülen, 2004:220; także <http://en.fgulen.com/a.page/press/interview/a1203.html>).
Islamska jurysprudencja ucieleśnia objawienie Boże, sztukę prawników, lokalne i globalne kultury oraz globalne relacje. Prawo islamskie i system prawny, jego wspólne zasady i większość jego konkretnych norm są podobne do fundamentalnych idei i szczegółowych przepisów innych systemów prawnych. Islamska kultura prawna zawsze ściśle współpracowała z innymi kulturami prawnymi i była na nie otwarta. W tym sensie prawo islamskie jest korzystne nie tylko dla muzułmanów, ale dla całej ludzkości. Przez wiele stuleci w kulturze islamu wykształciła się wielka różnorodność poglądów na podstawy władzy wykonawczej i ustawodawczej, wypracowano różne koncepcje relacji między państwem a jednostką. (Sykiainen, 2007: 119–132)
Jedną z kluczowych cech islamskiego rozumienia demokracji jest koncepcja szura (konsultacje zbiorowe i społeczne). Bez żadnych zastrzeżeń czy ograniczeń, wszyscy członkowie społeczności są uprawnieni do udzielania lub proszenia o konsultację w jakiejkolwiek sprawie, z wyjątkiem tej objętej jasnym objawieniem od Boga. W związku z tym wszelkie sprawy polityczne dotyczące wyboru władcy, struktury i kształtu rządu, formy ustroju politycznego, funkcjonowania rządu i różnych spraw państwowych oraz wszelkie inne sprawy z tym związane mają być rozstrzygane przez konsultacje poprzez udział wszystkich członków społeczności. (Gülen, 2005: 43–58)
W sprawach publicznych i rządowych konsultacje zbiorowe dotyczą dwóch głównych kwestii: wyboru głowy państwa i sprawowania rządów wraz z kontrolą legalności i słuszności działań rządu i prezydenta. Przy wyborze głowy państwa konsultacje zbiorowe są elastyczne i przybierają różne formy. Wybory, zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie, są uważane za islamską metodę wyboru głowy państwa lub członków organu ustawodawczego, która spełnia proces konsultacji. W odniesieniu do sprawowania władzy oraz kontroli legalności i słuszności działań władzy wykonawczej, prawo islamskie jest również bardzo elastyczne. Ustanowienie organu przedstawicielskiego w bezpośrednich lub pośrednich wyborach jest zgodne z islamem i jest dobrym zastosowaniem konsultacji społecznych i zbiorowych. Poza organami odwoławczymi, organy przedstawicielskie mogą być uprawnione do stanowienia prawa w różnych sprawach, pod warunkiem, że takie przepisy nie naruszają żadnych jednoznacznych i jasnych zasad ani zasad islamskich nakazów. Jeśli demokracja jest rządem ludu przez lud dla ludu, szura jest procesem, który gwarantuje, że o wszystkich sprawach ludu decyduje lud i dla jego interesów. Tak więc podstawy demokracji i podstawy szury na polu politycznym nie są sprzeczne. (Gülen, 2004: 223; Sykiainen, 2007: 110, Cetin 2008: 218; Gülen, 2005: 43–58)
Ta autentyczna idea islamska jest jednym z najbardziej podstawowych praw człowieka i środkiem ochrony i zachowania wszystkich innych praw człowieka w prawie islamskim, zwłaszcza prawa do równości, wolności myśli i prawa do swobodnego wyrażania siebie w celu poprawienia lub sprostowania tego, co nie jest słuszne, nawet jeśli jest to coś, czego dopuścili się najwyżsi urzędnicy, w tym głowa państwa. Urzędnicy i władze państwowe nie mają immunitetu politycznego podczas sprawowania urzędu w islamie. (Gülen, 2006)
Prawo, porządek i prawa człowieka
Gülen analizuje różne prawa uznane w islamie, w tym wolność religii i przekonań, myśli i wypowiedzi, do posiadania własności i świętości własnego domu, do zawarcia małżeństwa i posiadania dzieci, do komunikowania się i podróżowania oraz prawo do nieskrępowanej edukacji. Podkreśla, że zasady orzecznictwa islamskiego opierają się na tych i innych prawach, z których wszystkie zostały już zaakceptowane przez współczesne systemy prawne, takie jak ochrona życia, religii, mienia, życia rodzinnego, intelektu, a także podstawowe zrozumienie równości ludzi, która opiera się na fakcie, że wszyscy ludzie są istotami ludzkimi, a następnie odrzucenie wszelkiej dyskryminacji rasowej, religijnej i językowej. (Ünal i Williams, 2000: 135-8)
W islamie należy szanować każde prawo. W szczególności prawa jednostki nie mogą być naruszane w interesie społeczności. Idea ta jest centralna dla koncepcji praw człowieka w islamie i interpretacji tradycji islamskiej w odniesieniu do tej kwestii. Gülen przypomina, że jeśli na statku jest dziewięciu przestępców i tylko jedna niewinna osoba, to islam nie pozwala na zatopienie tego statku z powodu niewinnej osoby, jeśli chcemy ukarać tych przestępców. Choć może to dziś brzmieć utopijnie, biorąc pod uwagę masowe i „uboczne” szkody wyrządzone przez współczesne narody w stanie wojny, Gülen twierdzi, że poprzeczka powinna być ustawiona na najwyższym możliwym poziomie dla ustanowienia demokracji i należy dołożyć wszelkich starań, aby osiągnąć ten poziom. (Gülen, 2006; także korespondencja osobista, 08.11.2008).
Gülen podkreśla, że ludzie na całym świecie zawsze domagają się wolności wyboru w zakresie swoich przekonań, to znaczy w sposobie prowadzenia swoich spraw oraz w wyrażaniu wartości duchowych i religijnych. Gülen mówi o rozdzieleniu wiecznych i ewoluujących sądów (idżtihad) islamskiego orzecznictwa. W szczególności sprawy polityczne w ogólności i instytucje demokratyczne, a zwłaszcza prawa człowieka, są objęte islamskimi przepisami prawnymi, które mogą odnosić się i odpowiadać na potrzeby zmieniających się okoliczności i czasów. Gülen zwraca uwagę, że w przyszłości demokracja będzie nadal ewoluować i udoskonalać się. Muzułmańskie zasady równości, tolerancji i sprawiedliwości mogą w tym pomóc, pod warunkiem, że nakazy Koranu i Sunny, a także wszelkie ostateczne wyroki prawa islamskiego zostaną ponownie przeanalizowane i przywrócone w świetle postępu wiedzy i zmian w społeczeństwach. (Sykiainen, 2007: 129–30)
Można sobie wyobrazić rodzaj demokracji o wymiarze duchowym. Jest to demokracja, która zawiera poszanowanie praw i wolności człowieka, w tym wolności słowa, wypowiedzi i religii, demokracja, która przygotowuje niezbędne warunki do życia i praktykowania ludzi tak, jak wierzą, umożliwia ludziom spełnianie ich życzeń i potrzebę wieczności, i która zajmuje się ludźmi jako całością w odniesieniu do ich wszystkich materialnych i niematerialnych potrzeb. Bowiem życie ludzkie nie zaczyna się i nie kończy wraz z życiem na tym świecie; świat jest tylko doczesną stacją tranzytową, a ludzie bezustannie zmierzają w kierunku swojej wiecznej siedziby. System, który nimi rządzi, nie może ignorować ani zaniedbywać tej kluczowej sprawy. Dlatego musimy szukać sposobów na wyrafinowanie i humanizację demokracji. Na wschodzie czy zachodzie, na północy czy południu nie osiągnięto jeszcze takiego poziomu demokracji, ale możemy dążyć do tego celu i pracować nad tym. (Gülen, 2006; Gülen w Saritoprak i Ünal, 2005: 452)
Kultura demokratyczna
Dlatego też zdaniem Gülena niezbędne jest zachęcanie do budowania silnego społeczeństwa obywatelskiego w celu posiadania i zachowania „kultury” demokracji, a to można osiągnąć jedynie poprzez solidną edukację. W demokracji, w której ludzie mają prawo do wolności słowa, wypowiedzi, wyznania, prawa do sprzedaży swojej pracy i innych podobnych praw, każdy powinien wiedzieć, jakie prawa ma i jaki autorytet, wagę i opinię ma w sprawach państwowych i rządowych. (Gülen, 2006; Cetin, 2008: 216-20)
We wszystkich społeczeństwach przy pewnych okazjach lub nawet przez dłuższy czas niektóre interesy nie będą zadowolone z tego, że wszystkie jednostki będą świadome swoich praw; mogą postrzegać taką edukację jako przeszkodę w zdobyciu władzy politycznej lub ekonomicznej, a nawet arbitralnych rządów. W konsekwencji mogą próbować ograniczać dostęp obywateli do informacji i instytucji oraz próbować kierować ich w kierunkach, które nie służą prawdziwym interesom obywateli. (Gülen, 2006)
Nie można jednak cieszyć się demokracją i praktykować ją w społeczeństwie, w którym ludzie nie są świadomi swoich praw i wolności, gdzie ludzie nie wiedzą, jak dochodzić swoich praw, czyli krótko mówiąc, nie mają rozwiniętej kultury demokratycznej. W takich społeczeństwach można się cieszyć okazjonalnymi otwarciami na demokrację lub tymczasowymi wolnościami, ale zawsze istnieje możliwość, aby specjalne interesy wymyśliły dalsze narzucenia i niedemokratyczne interwencje. W wielu częściach świata widzimy tyranicznych, autorytarnych i dyktatorskich przywódców, którzy wykorzystują lub manipulują np. procesem wyborczym, systemem prawnym czy konstytucją nie w imię postępu lub rozwoju kraju, ale w celu kontynuacji ich własnej władzy lub w pogoni za własnym interesem lub interesem wybranej grupy wokół nich. (Gülen, 2006)
Aby przeciwdziałać działaniom partykularnych interesów, podczas gdy jednostki są proszone o wypełnianie ich praw i obowiązków w systemie demokratycznym, oprócz wiedzy muszą mieć także wiarę w siebie i odwagę obywatelską do posiadania i obrony swoich praw (Gülen, 2006). Tutaj wkład Gülena w rozwój demokracji na całym świecie polega nie tylko na jego intelektualnym wkładzie w debatę, ale także na jego zdolności do inspirowania do działania; ta praktyczna umiejętność doprowadziła do rozwoju szkół, uniwersytetów, grup dialogu międzykulturowego i międzywyznaniowego oraz innych instytucji na całym świecie.
Zakończenie
Podejście Gülena jest mocnym dowodem na demokratyczne idee propagowane przez islam, ponieważ jest przekonany, że islamska demokracja i świecka liberalizacja polityczna nie są dwoma oddzielnymi zjawiskami. Wskazuje, że dominująca kultura islamu w świecie muzułmańskim współistnieje z demokratycznymi układami na poziomie globalnym. Tak więc koncepcja modernizacji i demokratyzacji nie oznacza nieuchronnie westernizacji, ale może wiązać się z możliwością przyjęcia wielu zachodnich osiągnięć demokratycznych w ramach islamu. Tak więc kultura polityczna i demokracja praktykowane wśród muzułmanów rozwijają się nie przez ich izolację lub sprzeciw wobec innych, ale poprzez dawanie własnych osiągnięć i branie od innych tego, co najlepsze. Gülen udowadnia, że islamskie dziedzictwo intelektualne i kultura polityczna muszą zostać zrewidowane i szanowane, a postęp muzułmanów zależy od rozwoju wiedzy w naukach islamskich („ilm”) i współczesnej edukacji technicznej (fen). Wreszcie, dzieło życia Gülena pokazało, że nie ma nieodłącznego konfliktu między islamską myślą i tradycją a nowoczesną demokracją. Gülen wniósł pozytywny wkład w zrozumienie demokracji, społeczeństwa obywatelskiego i praw człowieka. (Cetin 2008: 219; Hunt, 2007: 8–9; Barton, 2005: 43; Eickelman, 2002: 4).
Bibliografia
Barton, G. (2005) „Progressive Islamic thought, civil society and the Gülen movement in the national context: parallels with Indonesia.” Presented at the conference „Islam in the Contemporary World: The Fethullah Gülen Movement in Thought and Practice,” Rice University Conference, Houston, Texas, November 12–13, 2005, pp.51.
Çetin, M. (2008) „Reductionist Approaches to the Rise and Aims of the Gülen Movement,” at the conference „Islam in the Age of Global Challenges: Alternative Perspectives of the Gülen Movement,” November 14–15, 2008, Georgetown University, Washington, D.C., pp. 204–40.
Diamond, L. (2008) The Spirit of Democracy: The Struggle to Build Free Societies Throughout the World. Times Books.
Eickelman, D. F. (2002) „The Arab „Street” and the Middle East’s Democracy deficit.” Naval War College Review, LV(4), p.10. Available from: <http:// nwc.navy.mil/press/Review/2002/autumn/pdfs/art3-a02.pdf> [October 9, 2006].
Gülen, M. F. (2004) Toward a Global Civilization of Love and Tolerance. Somerset, New Jersey, The Light Inc.
Gülen, M. F. (2005) The Statue of Our Souls: Revival in Islamic Thought and Activism. Somerset, New Jersey, The Light Inc.
Gülen, M. F. (2006) „Demokrasi Yokuşu”, 02.01.2006 [Herkül online] http://www.herkul.org/kiriktesti/index.php?view=article&article_id=2846
Hunt, R. (2007) „Challenges in Understanding the Muslim Citizens of the Globalized World.” In: Hunt, R. A. & Aslandogan, Y. A. eds. (2007), 1–10.
Hunt, R. A. & Aslandogan, Y. A. eds. (2007) Muslim Citizens of the Globalized World: Contributions of the Gülen Movement. Somerset, New Jersey, IID Press & The Light Inc.
Saritoprak, Z. & Ünal, A. (2005) An interview with Fethullah Gülen. The Muslim World Special Issue, Islam in Contemporary Turkey: the Contributions of Gülen 95(3), 447–67.
Sykiainen, L. (2007) „Democracy and the Dialogue between Western and Islamic Legal Cultures: The Gülen Case.” In: Hunt, R. A. & Aslandogan, Y. A. eds. (2007), 121–32.
Ünal, A. & Williams, A. (2000) Fethullah Gülen: Advocate of Dialogue. Fairfax, VA, The Fountain.
Muhammed Cetin jest koordynatorem publikacji Instytutu Dialogu Międzywyznaniowego (IID), a także co tydzień pisze jako felietonista w międzynarodowym dzienniku „Today’s Zaman”. Posiada doktorat z socjologii.
21/02/2022